Tarihimizle Yuzlesemedik Gitti

Erdogan Aydin' in kitabindan sonra, Turkler' in islamlasma surecine fantezilerle dolu gerceklerden uzak bir bakis acisi da, aslinda cok takdir ettigim bir sosyolog olan Emre Kongar' dan geldi. Sayin Kongar, kitabinda Horasan ve Maveraunnehir' de bulunan Turkler' in MS 7. yuzyil sonlari ile 8. yuzyilin hemen baslarinda Arap istilasi ile beraber Islamlastigini belirtmis. Kitaba goz gezdirirken, yudumladigim suyu bogazima kacirdim ve boguluyordum. O devirde Horasan' a mevzu bahis doneme kadar sadece bir Turk ordusu girmis ve girdigi gibi cikmisti.

Oncelikle bolgenin cografyasini ele almak gerekir. Haritada Sogdiana olarak adlandirilan bolge, Semerkand ve Buhara sehirlerine sahip olan Maveraunnehir' dir. Parthia ise Horasan' dir.Bactria olarak gosterilen yer ise Gazne' dir. Haritada Jaxartes Nehri Seyhun Nehri, Oxus nehri de Ceyhun Nehri' dir. Bu sebeple, Maveraunnehir' e yani Soghdia' ya Yunanlilar, Oxus otesi yani Transoxiana derler. Jaxartes otesi ise Irani gocebelerin yani Iskitlerin yurdudur.

Turki kavimler, 6. yuzyil baslarinda Gok Turkler doneminde, Mogolistan (o devrin Dogu Turkistan' i) steplerinden cikarak, Iskit (resmi tarihimizin iddialarinin aksine Turki degil, Iskitler Irani gocebelerdir.) steplerini fethettiler ve bolgeyi Turklestirdiler. Bu fetihlerin akabinde, Sasani Imparatorlugu (Iraniler) ile Eftalitler' e karsi isbirligi yapan Gok Turk birlikleri Seyhun Nehri (Jaxartes)' ni asarak, once Soghdia' yi yani Maveraunnehir' i fethettiler, ardindan da Ceyhun Nehri (Oxus)' ni asip, Gazne (Bactria)' ye girdiler ve Eftalit Imparatorlugu' nu dagittilar.

Mevcut Gok Turk-Sasani isbirligi, bu iki devlet komsu olunca, Horasan kontrolu icin bozuldu ve Gok Turk - Sasani savaslari basladi (588-589). Herat' ta cikan muharebede, Sasani komutani Bahram Cupin, Gok Turkler' i yendi ve Horasan isgali basarisizlikla sonuclanarak, Gok Turkler Ceyhun (Oxus) Nehri kuzeyine yani Maveraunnehir' e cekildi. Bir daha da Gok Turkler, Horasan' a giremedi. Horasan' a giren ilk Turk Birligi, Irani Samani Emirligi' nin parali askerleri iken 969' da bir darbe ile bagimsizliklarini ilan eden Gazne Sultanligi' dir. Bu sebeple sayin Kongar' in Arap isgaline ugrattigi Horasan, 7. yuzyilda bir Turk topragi degildi.

Gok Turkler' in MS 600' lerdeki nufuz alanlarini gosteren bir harita goruyoruz. Gok Turkler, MS. 659 yilinda yikildilar ve Maveraunnehir (ilk haritada Soghdia) ve Gazne (ilk haritada Bactria)' deki kontrol yerel ailelere gecti. Bu yerel aileler, Gok Turk kagan ailesinden gelse de, halk yerlesik duzende yasadigindan daha Turklestirilememisti. Maveraunnehir' deki bu bahsi gecen sehirler, ozellikle Semerkand ve Buhara, Ipek Yolu uzerinde oldugundan zengindi ve Seyhun nehri otesindeki gocebe Turki kavimler icin acik hedeflerdi.

Gok Turkler' in yikilmasindan daha da beklenmedik bir olay gerceklesti. MS 636' da Halife Ebubekir once Roma Imparatorlugu' nu Yarmuk' ta, ardindan Halife Omer MS 637' de Rustem Farukzad komutasindaki Sasanileri Kadisiye' de yendi. Romalilar, toparlansa da, Halife Osman donemindeki Nihavend Savasi (MS 642) ile beraber Halife Muaviye doneminde (MS 662) Ceyhun nehrine kadar butun Irani yurtlar Arap kontrolune gecmisti. Artik ceyhun nehri guneyinde Arap devletleri, Maveraunnehir' de (Ceyhun ve Seyhun arasinda) bagimsiz Turk hanedanlar tarafindan yonetilen Irani sehir devletleri ve Seyhun nehri kuzeyinde (o devrin Bati Turkistan' i) Turki topluluklar bulunuyordu. Cok gecmeden, Halife Haccac' in Horasan' a vali olarak atadigi Kuteybe, Maveraunnehir' deki Irani sehir devletlerini (Buhara, Semerkand, ve diger Ipek Yolu uzerindeki sehirler) teker teker ele gecirmeye basladi (MS 702).

Yakin tarihlerde toparlanan Ikinci Gok Turk devleti (MS 681- MS 744), Seyhun nehrini MS 705' te asip, Maveraunnehir' i yagmalayarak, Arap Garnizonlarini yoketti. Irani sehir devletleri artik Gok Turk kontrolundeydi. Bu seferin Gok Turk yazitlarinda (Kol Tigin yaziti) bahsi gecer. MS 720 civarlarinda Gok Turk Kaganligi icinde Turgisler onderliginde On Ok isyani cikinca, Gok Turk garnizonlari Maveraunnehir' den cekildi ve Emevi ordusu bosluktan yararlanip Maveraunnehir' e yeniden girdi. On Ok isyani basari ile sonuclanmis ve Gok Turk otoritesi o devrin Dogu Turkistan yoresinde, yani Mogolistan' da kalmisti. Bati Turkistan' da artik yeni bir Kaganlik vardi: Turgisler.

MS 721' de Kol Cor koutasindaki Turgis ordusu Semerkand' da Said ibn Abdulaziz komutasindaki Emeviler' i yenip, Said' i esir aldi. MS 724' te Halife Hisham, Muslim ibn Said' e meshur emrini verdi: "Turgisler' i yen". Ancak evdeki hesap carsiya uymadi, Turgis Kagani Sulu bu orduyu Seyhun yakinlarinda karsilayip darmadagin etti. 726' da Maveraunnehir garnizonlari komutani Esed bin Abdullah El Hasri yine Kagan Sulu tarafindan yenildi. 728-729 yillarinda, Sulu Semerkand haric butun Maveraunnehir' i fethetti. 732 yilinda Turgisler Semerkand kusatmasini lojistik sorunlari basgosterince kaldirdi.

Bu donemde Roma, Frank, Hazar* ve Turgis saldirilari ile iyice yipranan Emevi halifeligi' nde, Abbasi yanlisi gucler ortaya cikmaya basladi. MS 734 yilinda Abbasi yanlisi Haris ibn Sureyc, Horasan eyaleti baskenti Merv' de ayaklandi ancak basarisiz olup, MS 737' de Turgis Kaganligi' na sigindi. MS 738' de, Sulu Kagan ve muttefikleri Haris, Semerkand'ın Turk krali Gurak, Usrusana krali, Taskend krali, Huttal krali, Turgisler' in son Maveraunnehir seferine giristi. Belh harekatinda Cuzcan civarlari' nda, Emevi valisi Esed ibn Abdullah El Kasri tarafindan arkasindan vuruldu ve geri cekilmek zorunda kaldi. Ayni yil Turgis komutani Kol Cor, Sulu' yu oldurdu. Buraya kadarki bilgileri, Barthold' un Mogol istilasina kadar Turkistan kitabinda bulabilirsiniz. Bu donemde, Abbasi gucleri tamamen Halifeligi kontrol altina aldigindan Turgis-Emevi savaslari sona ermis ve Maveraunnehir' in Arap kontrolunde, Semireciye' nin (Seyhun nehri ustu) de Turkler' in elinde kalmasi ile noktalanmisti. Butun bu savaslarin oldugu Maveraunnehir, Belh, Horasan, Irani toplumlarin yasadigi yerlerdir, Turk yurdu degildir. Kisaca, Turkler ve Araplar, ucuncu bir toplumun yani Sogd Iranilerinin (Maveraunnehir yerli ahalisi) topraklari icin savasmistir. Her iki tarafin da hakimiyeti altinda kalanlar Iranilerdir.

Hemen bir yil sonra da, MS 751' de Mavreaunnehir kontrolu icin Arap-Turk mucadelesine, Cin ve Tibet de katilacaktir. Taskent yakinlarindaki Talas savasinda Tibet' ten lojistik destek alan Arap-Karluk ittifaki Cin gucleri' ni yenecektir. Karluklar' in kuzeyden gelen (Cin sag kanadi) suvari hucumu Cin sag kanadi da dahil piyadeyi cokertecek ve Arap-Karluk ittifaki kazanacaktir. Yalniz burada tarihimizle hakikaten yuzlesmemiz gerekir. Karluklar bu savastan once de bu savastan cok sonralarda da Nestoryan Hristiyandi. Ustelik Cagatay Hanligi' na kadar da Islamiyet' e karsi surekli savasmis bir topluluktu. Talas savasi ile Turkler' in islamlasmasi soz konusu degildir. Barthold, Maveraunnehir' in Cinlilesmek yerine Islamlasmasi olarak yorumlamistir bu olayi ve butun Turk tarihcileri, artik dini sovenizmden kaynakli olsa gerek, bu yorumu butun Orta Asya' ya baglamistir. Bu konuya belki ileride deginirim, Talas Muharebesi' nden kisa bir sure once, Uygur, Karluk, Basmil ittifaki, Gok Turk' leri yikmis, Mogol stepleri yani Dogu Turkeli' nin yonetimi Uygur Kaganligi' na gecmisti. Talas ekseninde kopan Ipek Yolu gurultusunde yipranan Cin Tang hanedani ve Tibetliler' i defederek, Ipek Yolu kontrolunu, Tarim Havzasini ele gecirerek 8. yuzyil sonlarinda Uygur Kaganligi alacaktir.

Tabii bu kopan savaslar hep Irani yurtlarda oldu bahsettigimiz gibi. Sayin Kongar bu yuzden biraz yanlis yuzlesti tarihimizle ama bakin Barthold neler diyor. Maveraunnehir' in Irani yerlileri, Turki gocebelerin baskinlarindan biktigindan, yerlesik duzene sahip Arap hakimiyetini daha cok benimsemisti. Takip ettiyseniz eger, Emevi taarruzlari genelde Turki Kaganliklarin bosaltmasindan sonra olmus, oysa ki Turgisler ve Gok Turkler genelde aggressor gucler, yani saldiran taraflar. Nitekim Turki gocebeler, Emeviler' in Horasan valiliginin catlamasinda basrol oynamis ve dikkat ediniz, Abbasiler Horasan' da toparlanip yukselmislerdir (Abbasi devriminin komutani, bir Horasanli Irani olan Abu Muslim' dir). Tarihimizle yuzleseceksek, dogru yuzlesmemiz gerekir.

Turkler' in Islamlasmasi cesitli fazlarda olusmustur. 10. yuzyil ortalarinda Itil Bulgarlari, Hanlarinin emri ile gelen Musluman misyonerler ile Islam' i tanimistir. Orta Asya' daki Turkler' in Islamlasmasi ise Karahanlilar ve Gazneliler basliklari altinda incelenmelidir. MS 9. yuzyilda kaynaklari tukenen Turkistan steplerinden, artik bagimsizligini teknik olarak kazanmis ama Maveraunnehir' deki Islamlasmis Irani emirlige (Samaniler) buyuk gocler oluyordu ve bu goc eden boylardan, Samani Emirligi' nin parali Turk birlikleri olusturuluyordu. Benzer uygulamalarla, Karluklar tarafindan Abbasi Halifesi Mutasim (MS 833-842)' a satilan 4000 Turki' den de Abbasi Praetorian yani muhafiz alayi kurulmustu. Samani Emirligi MS 999 yilina kadar Maveraunnehir ve Horasan' da hukum surmus Sunni Islami bir Irani Emirliktir. Hukumdar ailesi Maveraunnehir' in yerlisidir, yani Emre hocamizin Turki olarak bize yutturmaya calistigi insanlar (Grousset, Empire of the Steps). MS 10. yuzyil baslarinda, Seyhun Nehri' nin kuzey dogusunda iki buyuk Turki guc vardi: Karluklar (Nestoryan Hristiyan) ve Karahanlilar (Budist). MS 960 larda, Samaniler' den kacan bir prensten etkilenen Satuk Bugra Han, Bati Karahanlilar' i Islamlastirdi ve oglu Musa Baytas doneminde Dogu Karahanli Kaganligi fethedilerek, Karahanli Kaganligi Islamlasarak, kendiliginden Islamlasan ve Halife' ye bagli olmayan ilk buyuk Islam devleti oldu (Itil Bulgarlari goreceli olarak Karahanlilar' a gore kucuk bir guctu). Karahanlilar' in Karluklar' in zayiflamasi ile beraber, Samani Emirligi' ne taarruzlari basladi ve Buhara' nin MS 999 dusmesi ile Maveraunnehir' in Karahanlilar tarafindan fethi gerceklesti ve Samani Emirligi yikildi. Maveraunnehir, Turgisler' in 738' de cekilmesinden sonra yeniden Turki kontroldeydi. Ustelik artik bolge Turklesmeye baslamisti. Karahanli tazyigi surerken, Gazne bolgesinde MS 969 Sebuk Tigin adina hutbe okuttu ve musluman oldu. Gazneliler, Islam Halifesine saygililardi, ancak asla bagli degillerdi. Bu yuzden Emirlik yerine daha ust bir seviye gerekiyordu. Ilk Sultanlik Gazneliler oldu ve Horasan ile Gazne, Gazneliler' in kontrolundeydi. Artik Ceyhun Nehrinde sinir komsusu olan iki buyuk Turk-Islam devleti vardi, Gazneliler ile Karahanlilar.

Gazneliler, her ne kadar daha gec islamlasmis olsa da, Irani-Islam terbiyesi de aldiklarindan daha fazla sehirlesmis bir guctu Karahanlilar' a gore. Bu yuzden Karahanlilar' i vahsi kuzenleri olarak goruyorlardi. Karahanlilar ise, zamaninda Irani Samani Emirligi' ne kendilerine karsi yardim eden Kinik boyu ve dirsek temasinda olduklari diger Oguz boylarindan korkuyordu. Her ikisinin de korktuklari baslarina, MS 999' da (ceyhun nehrinde komsu olduklari zamandan kisa sure sonra) geldi, Selcuklular.

Selcuklular' a gecmeden once, son kez belirteyim ki, tarihimizle yuzlesirken, elbette milli tarih zirvaliklarini tartismalara acalim, benim Talas Savasi konusunda yazdiklarim gibi. Ama Ipek Yolu kontrolu icin Maveraunnehir' de ezilen yerel Irani halki Turki olarak lanse edip, kilic zoru ile Islamlastik diyemeyiz. Tabii ki bir zirvayi yalanlarken, dogrusunu da anlatmak gerektiginden, ben ilk Islami benimseyen Turkler, Karahanlilar, Gazneliler ve kisaca Itil Bulgarlari' na da bu yazimda degindim. Bu guclerin hicbirisi de dis baski ile Islamlasmadilar. Sirada Selcuklular ve diger Oguz Boylari ve onlardan sonra da Kipcaklar var. Cagatay Hanligi ile Islamlasma kapanacaktir. Bu konulari da baska bir yazimda isleyeyim.

Mehmet Kale

NOT: Ermenistan ve Azerbaycan kontrolu icin Hazarlar ve Arap Halifeligi arasinda gecen 100 Yil Savaslarina baska bir yazimda deginecegim.