Selcuklular' in Dunya Tarihindeki Yeri

Ekim 2006' da yazdigim tarihimizle yuzlesemedik gitti baslikli yazimda, Selcuklular' a kadar gelmis ve devamini baska yazilarimda yazacagimi belirtmistim.

Iran' i Ajam' in (gunumuz Iran, Turkmenistan, Ozbekistan, Afganistan topraklarini kapsayan topraklar) Karahanlilar ile Gazneliler arasinda paylasimindan sonra, Irak-i Ajam' da (gunumuz Irak' i) Sii bir guc olan Buveyhiler, Bagdat Halifeligi' ni kontrol altina almisti. Turk kontrolundeki topraklar yani Iran' in buyuk kismi ise Sunniydi.

Her ne kadar guclerinin dorugunda olsalar da, Karahanlilar ile Gazneliler, askeri gucleri dorugunda olan Oguz boylarini kontrol altina alamamisti. Samani Emirligi' nin son gunlerinde de (985-999) Samani Emirligi ile ittifak yapan Kinik Boyu gibi bazi Oguz boylari' nin Karahanlilar ile iktidar mucadelesi gecikmeyecekti.

Selcuklular MS 985 yillarinda Cend yoresine gelerek Samani Emirligi' ne, Karahanlilar' a karsi yardimda bulundular. Bu yardim pek etkili olmadi tabii. Cend' e kadar gelen surecte, Oguzlar hakkinda bilinen tek sey Hazar Kaganligi' ndan kalan bir topluluk olduklaridir. Hazar kelimesinin anlami, Gok Turk lehcesinde Gezer demektir ve ileride Hazar kaganligi' ni olusturacak Turk gucu, bizzat Gok Turk Kaganligi askerleri olup, Kafkasya ve Karadeniz havzasina Gok Turk yonetimi tarafindan Avar' larin ezilmesi icin yollanmistir (MS 6. yuzyil). Mogolistan stepleri icin Avar-Gok Turk mucadelesi Avarlar' in gocu ile Orta Avrupa' ya kadar tasinmisti.

Yalniz Gok Turk' lerin 7. yuzyilda yikilmasi ile birlikte, Hazar kaganligi bagimsizligini kazanmisti. Yine ayni yuzyil sonlarinda Hazarlar, Arap Halifeligi ve Rus Devletleri ile mucadelelere girdiler. 9. yuzyilda Kaganliktaki Turkler' in buyuk cogunlugu Musevilige gectiler. Iste Kaganliga bagli Oguz boylarinin o donemde Musevi oldugunu Barthold belirtiyor. Nitekim, 980' lerde, Israil, Musa gibi Musevi gelenekte sikca kullanilan isimler kullandigi belirtilir Kinik boyunda.

10. yuzyil sonlarinda, Islam cografyasinda hakimiyet Selcuk Bey doneminde baslayinca, Kinik Boyu yonetim kesiminde, kademeli bir Islamlasma goruluyor. Musluman ahali, Gayri-muslim yonetimleri birakin, mezhepleri disindaki yonetimlere bile asla sicak bakmiyordu. Bunu zaten ilk goren Gazneliler olmustu. Islam' i benimsemeyen Sebuk Tigin yonetimde epey zorlanmisti. Selcuklular, 11. yuzyil baslarinda once Karahanli savasina, ardindan 1040 da Dandanakan muharebesi ile sonuclanacak Gazneli savasina girdiler. Dandanakan' dan sonra Afganistan' a surulen Gazneliler' in topraklari haric, butun Iran-i Ajam Selcuklu kontrolundeydi.

Bir dip not vermek istiyorum. Ilk Musluman Turkler' de Islamiyete gecis konusunda onemli bir kriter vermek gerekirse bu iki isim kullanmalaridir: Arap (Pars)-Islam ismi + Turk ismi. Ornekler: Aleaddin Tokus, Celaleddin Manguberdi (Harezm Sahlari), Musa Baytas (Ilk Musluman Karahanli Kagani). Gazne' ni ilk sultani Sebuk Tigin, Musluman olmadigindan Islam ismi kullanmadi.

Selcuklular' in gucunu, Sii Buveyhi otoritesi altinda ezilen Halife Kaim' in gormesi uzun surmedi ve Tugrul Bey' i yardima cagirdi. Tugrul Bey' de 1055' te Bagdat' a girdi. Halife Kaim, Allah' in kendisine bahsettigi butun Islam topraklarini Tugrul Bey' e devrettigini aciklayarak, Tugrul Bey' i Islam dunyasinin sultani ilan etti.

Sayin Kongar, yorumlarinda ilk laik islam devleti olarak Selcuklu Sultanligi' ni gostermis. Dini lider ile ulke liderinin farkliligini yazmis ve iki isin birbirine karistirilmadigini beyan etmis. Haklidir, ancak Selcuklular' dan once, iki Turk Islam devleti de din ve devlet islerini birbirinden ayiriyordu. BU ulkeleri zaten isledik, Karahanlilar ve Gazneliler.

Karahanlilar, dunyanin ilk Turk Islam devletidir. Dini yonetim yoktur. Daha once bahsettigim gibi ani bir kararla Islamlasmis, ancak bu tamamiyle Halife' den bagimsiz ve Islam topraklari disinda olmustur. Islam topraklari disinda oldugundan da Sultanlik degildir, bir Kaganliktir. Kisaca devlet ve din yonetimi isleri birbirinden ayri ilk musluman devlet Karahanli Kaganligidir.

Gazneliler ise yine Halife' den bagimsiz olarak devletini kurmus, Islamlasmis, ancak butun bu olanlar Islam topraklari' nda, Halife kontrolunden cikip Turk kontrolune gecen topraklarda olmustur, bu sebeple Gazneli Devleti bir Sultanliktir. Gazneliler' in Islama gecip, devletlerini kurdugu doneme kadar, butun Islami devletler teoride Halife' ye tabi idi, bu yuzden bu devletler birer Emir' likti. Endulus, ayri bir konudur, cunku Abbasi' lerin rakibi Emeviler kendilerini halife ailesi kabul ediyordu. Eger dini yonetim ile devlet yonetiminin ilk ayri oldugu sultanligi ariyorsak, bu Gazneli Sultanligi' dir.

Selcuklular' a bir ilk unvani vereceksek, bu Islamlasip, Islam topraklarini fethe baslayan Turkler icinde Halife' yi ilk yonetim altina alan sultanlik olmalidir.

Selcuklular' in dunya tarihi uzerindeki etkisi cok onemlidir. Bernard Lewis der ki, Karahanlilar doneminde Turkler birden bire durup dururken Islamlasti. Yuzbinlerce cadirin bir gecede Islamlastigini ancak o donemde hacli seferleri gibi sonuclara yolacacak bir dalganin olusacagini kimsenin tahmin edemeyecegini yazar.

1040' ta Dandanakan ile Iran' a iyice yerlesen Selcuklular, 1055' te Bagdat' a girdi, cok gecmeden de 1060 larin sonlarinda Roma Imparatorlugu ile komsu oldular. Roma Imparatorlugu ile komsu olduklari donemde, Alparslan' in ana hedefi, Sunni otoriteyi tanimayan ikinci bir Sii Halifeligi (ilki Buveyhiler 1055 ten sonra cok gecmeden yikildi), Misir' daki Fatimi' lerin hakimiyet altina alinmasiydi. Alparslan, Roma ile komsuluk iliskilerini bu yuzden gelistirmek istiyordu. Ancak akrabasi Kutalmisoglu Suleyman' in Azerbaycan' dan Roma topraklarina tacizleri, Roma Imparatoru Romanus IV Diogenes' i Azerbaycan yoresine bir onleyici saldiri yapmaya zorladi.

Selcuklular, Anadolu fethinden once, yogunlukla Kuzey Irak, Kuzeybati Iran, Kerman, Horasan ile Azerbaycan' a yerlesmisti. Azerbaycan da Alparslan ile politik gorusleri hic tutmayan Kutalmisoglu Suleyman yonetimdeydi. Alparslan, daha once bahsettigim gibi Islam dunyasini tek bir cati altinda toplamak isterken, Kutalmisoglu Suleyman Sah, Roma tahtina goz dikmisti. Bu sebeple de zaten Anadolu' daki Selcuklu Sultanligi' na Rum (Roma) Selcuklu Sultanligi denir. Anadolu Selcuklu Sultanligi diye bir terim hic kullanilmadi. Daha Islamlasmamis ordunun da Islami topraklari yagmalamasindan kacindigindan, Alparslan, Roma ya yapilan akinlari, "Müslümanlari yagmalayacaklarina, kafirleri yagmalasinlar" dusuncesi ile gormezden geliyordu.

1071' de Malazgirt' te muharebe gerceklesip Roma Imparatorlugu ordusu dagilinca, Anadolu kapilari once Alparslan' in, sonra da Kutalmisoglu' nun fetihlerine acilmisti.

Selcuklular' in Kipcak Turkleri ile yasadiklari amansiz mucadeleyi de es gecmemek lazim. Esir aldiklari Kipcaklar' i, yanlarina Romali, Gurcu ve Cerkes koleleri de ekleyerek, agir suvari sinifindaki Gulemani askerleri olarak egitip, Misir' daki Fatimi devletine sattilar. Sii Fatimiler' i yikmak istedilerse de ticaretten hic kacinmadilar. Gulemani-Gulam, Parsca bir kelime olup, kole asker anlamina gelmektedir. Selcuklular, bati Iranlilari Gulam olarak kullandilar. Agirlikli olarak Fatimilere satilan Gulamlar da, 13. yuzyilda darbe yaparak Memluk Sultanligini kuracaktir.

Kipcak-Selcuklu gerginligi ise siddetini, Cengiz Kagan' in imparatorlugu donemine kadar koruyacak, Kipcak hanligi (Altinordu) ve Memluk (Yine Kipcak kokenli Turkler) ittifaki, Selcuklu ve Ilhanli ittifaki ile Ortadogu kontrolu icin savacaktir. Bu konuya da Cengiz Kagan donemindeki Pan Altayik (Turk, Mogol, tunguz) Kaganlik donemini incelerken deginelim.



Selcuklular' in askeri basarilari aslinda Mogollar ile bile kiyaslanabilir, zira cok kisa zamanda aslinda Mogollar' dan cok daha guclu rakipleri devreden cikardilar. Gucunun dorugundaki Gazneliler' i Iran' da, sonra Buveyhiler' i Irak' ta, ve sonra da Romalilar' i Anadolu' da sadece 31 yil icinde toparlanamayacak noktalara soktular. Bu askeri basariyi Papa Urbanus II de gordu ve planlarini yapti. Sans Papa' ya yardim etti. 1095 yilinda Selcuklu Sultanligi parcalaninca, boslugu doldurmak icin Papa Hacli Seferi icin Katolik liderleri goreve cagirdi. Selcuklu Sultanligi dagilmasaydi, birinci hacli seferi asla olmazdi, haliyle bundan sonrakiler de gerceklesmezdi.

Krallar bu cagriya kulak asmadiysa da, onemli Frenk soylulari cagriya cevap verdi, Almanya' da investiture krizi hakim oldugundan Almanlar gelemedi:

Raymond IV de Toulouse - Provence' li Frenk
Bohemund de Taranto ve Tancred - Sicilya Norman' i
Godefroy de Bouillon, Eustace - Lorraineli
Baldwin de Boulogne - Godefroy' un kardesi, Boulogne'li
Robert II de Flanders - Flandersli
Robert de Normandy - Norman
Stephen de Blois - Ile De France civari Frenk
Hugh de Vermandois - Vermandoisli

Mevzu bahis lordlarin Raymond IV haric hepsi, Romalilar' in Selcuklular' a kaybettigi Edessa, Antioch gibi yorelerin Roma' ya geri iadesi icin soz verdiyse de Bohemund ve Baldwin sozlerini tutmadilar. Tabii zoraki olarak da herhangi bir topragi fethetmeyi basaramayan Raymond IV da, soz vermemesine ragmen, imparatorun istegine uymus oldu.

Devrin istihbarat kaynaklarinin yetersizligine, Selcuklu Sultanligi' nin dagilmis oldugu gercegi eklenince, aslinda Haclilar' in yapmis oldugu fetihler, Islam dunyasinda, Imparator Ioannis Komnenos' un onderliginde yapilan Roma Imparatorlugu' nun kaybettigi topraklari yeniden kazanma mucadelesi sanildi (First Crusade, Thomas Asbridge). Tabii durum da boyle olunca Sunni Selcuklu kalintilarina karsi, Haclilar' a Misir' daki Sii Fatimiler destek veriyordu. Bu esnada 1099 yilinda Selcuklu kalintilari Kudus' ten cekildi ve sehrin kontrolu Sii Fatimiler' e gecti. Bant burada koptu, Haclilar' in gercek niyetini ilk olarak o gune kadar Haclilar' i destekleyen Sii Fatimiler anlayacak ve cok agir bedeller odeyeceklerdi...

Kudus yolundaki Antioch kusatmasindan sonra, Hacli ordusunda da kopmalar baslamisti. Guc mucadelesi icindeki Raymond IV ve Bohemund' dan, Bohemund Antakya topraklarinda bir kontluk kurmus, Godefroy' un kardesi Baldwin ise Edessa da yani Urfa' da baska bir kontluk kurmustu. Artik arta kalan liderler Godefroy ile Raymond IV, Kudus kapisina 1099 da dayandiklarinda da, savas boyunca muttefikleri olan Sii Fatimiler' i, Kudus' un devri icin bir turlu ikna edemiyorlardi. Fatimiler sasirmisti, Kudus Roma' nin Selcuklular' a yitirdigi bir sehir degildi ki, Roma ordusu yeniden fethetmek istesin?

Iste o gun butun muslumanlar, Siisi ile Sunnisi ile bu ordunun amacini anladi. 15 Temmuz 1099' da Kudus dustu.

Kudus' un fethi ile Outremer denilen devletler orta cikti. Outremer, kutsal topraklardaki Hacli devletlerine deniyor. Bunlar Kudus Kralligi ve ona bagli olan Edessa, Antioch ve Tripoli Kontluklari' ydi.



Artik bu mucadeleye Turk tarafinda once Selcuklu Atabeylikleri, ardindan da Eyyubiler, Memlukler, Harezm Sahligi, kisa bir sure de Ilhanlilar devam edecektir. Levant Hacli devletlerine en agir darbeyi 13. yuzyilda Bek Bars yonetiminde Memluklar vurdu.